“TS EN 81-77 Asansörler – Yapım Ve Montaj İçin Güvenlik Kuralları – Yolcu ve Yük Asansörleri İçin Özel Uygulamalar – Bölüm 77: Sismik Durumlara Tabi Asansörler” Standardı 2020 yılında yeniden revize edilerek yürürlüğe girdi. Ülkemizin büyük kısmı yüksek dereceli deprem bölgeleri içinde kalmaktadır. Özellikle 1. ve 2. deprem kuşağı içinde yer alan bölgelerde bu durum, dikkate alınması gereken önemli bir risk oluşturmaktadır. Bu yüzden bu Standard konusunda bir ön bilgilendirme yapılmasının yararlı olacağını düşünmekteyim. Bu standarda göre önerilen hesaplama yöntemi üzerinde açıklamalar yapılmaya ve formüller değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Özellikle üzerinde durmak istediğim bir diğer nokta ise, bu çalışmaya dayanılarak denetimlerde görevli arkadaşlarımızın kendilerine yeni ek bir görev çıkarmamalarıdır. Bu konuda yetkili kurumlar Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olup, bu standardın uygulanmasıyla ilgili bir karar almadıkları veya duyurmadıkları sürece, kişi ve kurumların kendilerini yetkili görüp özel görev çıkarmaları doğru olmaz. Bu çalışmanın amacı bir ön bilgilendirme yapmaktır. Bakanlıklar uygulama ile ilgili bir tebliğ çıkarmadığı sürece Asansör Kontrol Kriterlerine ek maddeler koymak veya ek incelemeler yapmak yanlış olur. Kişisel, kendiliğinden yapılan müdahaleler sektöre büyük zarar vermektedir.
TS EN 81-77 Standardı içeriği
Esas olarak bu çalışma hesap yöntemi üzerinde durmayı hedeflemiştir. Bu yüzden standardın içeriği konusunda çok kısa bir özet vermeye çalışılacaktır. Kısa bir özet olacağı içinde, içeriğin tamamını kapsamayacağı açıktır. Ön bilgilendirme niteliğindeki bu açıklamalar sadece nelerin kapsandığını belirtmek için yapılmış olup, kapsamın tamamı için Standardın ilgili maddelerinin incelenmesi gerekir. Bu makaledeki açıklamalara bakarak uygulama yapmak yanlış olur, uygulamalar için Standardın kendisi kaynak alınmalıdır. Makale bu anlamda kaynak gösterilemez. Standart, 0 Giriş, 1 Kapsam, 2 Atıf yapılan Standard ve/veya dokümanlar, 3 Terimler ve Tanımlar, 4 Önemli tehlikelerin listesini yaptıktan sonra, 5 Güvenlik gerekleri ve/veya koruyucu önlemler maddesine geçmektedir. Standardı anlamak için ilk 4 madde de dikkatlice incelenmelidir. Bu çalışma, bir ön bilgilendirme olacağı için 5. Maddeden itibaren devam edilmiştir.
5.2 Asansör Kuyusu maddesinde, asansör kuyusunda deprem esnasında oluşacak salınımlardan dolayı asansör sabitleri ile asansör hareketli parçaları arasındaki takılma, sürtünme veya etkileşimi önlemek için alınması gereken önlemler anlatılmaktadır. Asansör kuyusu yüksekliği 3 ayrı durumda incelenmiştir. Birinci durum olan kuyu yüksekliği z
≤ 20 mt için ek bir güvenlik önlemi önerilmemiştir. 20 < z ≤ 60 mt için ise sabitler ile hareketli parçalar arasında mesafeler tanımlamıştır. Bu yükseklik maddesinde hareketli parçalar ile takılmanın olabileceği sabitlerin köşeleri arasında, kontrol kabloları için 900 mm den, denge halatı, denge zinciri ve karşı ağırlık regülatör halatı için 750 mm den, kabin regülatör halatı için 500 mm den, askı halatları içinde 300 mm den daha fazla bir yatay açıklık bulunması şartı getirilmiştir. Bu açıklık şartının sağlanamadığı durumlarda kuyu içi takılma yaratabilecek parçaların köşelerinden kuyu boyunca bir koruma teli veya halatının çekilmesini istemiştir. Kuyu yüksekliğinin z > 60 metreden fazla olması durumunda ise aradaki mesafelere bakılmaksızın bütün çıkıntı noktalarının salınma esnasında takılmalara karşı koruma tel veya halatları ile kuyu boyunca korunmuş olması şartını getirmektedir. 5.3 Maddesi eğer bina dilatasyon derzleri ile bağımsız bloklara bölünüyorsa asansörün, tüm bölümleriyle giriş holleri ve kuyu da dahil olmak üzere dilatasyon bölümünün aynı tarafında kalması şartını koşuyor.
Kabin maddesinde deprem esnasında beklenen muhtemel tasarım ivmesi (ad) z etkisi ile asansörde oluşacak kuvvetlerin dikkate alınması gerekliliği belirtilir. (Aslında (ad) için hesaplanan veya planlanan İvme demek daha doğru olacaktır ancak TS EN 1998-1 standardında tasarım ivmesi olarak kullanıldığı için aynı terim kullanılmıştır. Diğer tanımlarda da aynılaşım için TS EN 1998-1 Standardının kullandığı terimler kullanılmaya dikkat edilmiştir). Deprem esnasında tasarım ivmesi sebebiyle oluşacak ek kuvveti hesaplamak için yolcu asansörlerinde beyan yükünün %40 ı, yük asansörlerinde de beyan yükünün %80 i kadar ek bir kütlenin boş kabin kütlesine eklenerek hesapların yapılması gerektiğini belirtmektedir.
5.4.2 (Car retaining device, Kabin destek cihazı ) maddesinde 2. ve 3. Sınıf sismik asansör kategorisinde kabin süspansiyonunda alta ve üste ek destek Acil Durum Kılavuzları konması şartı getirilmiştir. ( Acil durum kılavuzu ifadesi TS EN 81-21 madde 5.2 de kullanılan ifadedir. Aynılık olması açısından burada da kullanılmıştır, ray tutucu anlamında kullanılmaktadır.) Bu cihazın tanım ve ölçüleri Şekil 1 de verilmiştir. Aradaki açıklıklar d1,d2, d3, 5 mm den fazla olamaz. Acil durum kılavuzunun derinliği veya raylara yakınlığı bir frenlemeye veya takılmaya sebep olmayacak mesafede olmalıdır. Deprem anında raydaki esneme sonucu acil durum kılavuzu, ray palasını en az z3 > 5 mm içinde tutacak şekilde hesap yapılmalıdır. Rayda normal esneme miktarlarına ek olarak yeni kuvvet ilavesiyle oluşacak ek bir esneme miktarı değerlendirilmelidir. Bu durum ray hesaplarında ray esnemesi bölümünde incelenecektir. Gene kabin bölümü 5.4.3 maddesinde Kategori 2 ve 3 sismik asansörlerde kabin kapısı kilitleme tertibatı ve çalışma şekli TS EN 81-20 5.3.9.2 maddesine atıf yapılarak açıklanmaktadır.
5.5 maddesi Karşı ağırlık ve dengeleme ağırlığı süspansiyonu ve acil durum kılavuzları, deprem esnasında oluşacak kuvvetlere dayanıklı olması ve acil durum kılavuzlarının kabindekilerle aynı özellikleri taşıması gerektiğini belirtmektedir. 5.6 maddesinde Askı ve dengeleme halatları, tahrik kasnağı ve diğer kasnakların korumaları, 5.7 maddesinde hidrolik asansörlerde çevreye verilecek zararın önlenmesi konularında alınması gereken önlemler anlatılmaktadır. 5.8 Kılavuz raylar maddesinde ise deprem esnasında müsaade edilen gerilme ve esnemelerin değerleri verilmektedir. Bu madde de yeni olan deprem esnasında maksimum müsaade edilebilir esneme miktarı olarak “δperm = z1 — 2d3 – 5” eşitliğinin verilmesidir. Ama esneme her şart altında 40 mm nin altında kalmalıdır. 5.9 maddesinde ise makina ve diğer asansör bileşenlerinin montaj ve sabitlemeleri ile ilgili önlemler belirtilmiştir. 5.10 maddesi elektrik donanımı ve elektrik bileşenlerine ayrılmıştır. 5.10.1 maddesinde kuyudaki elektrik donanımı montajının deprem esnasında oluşacak salınımlara karşı korunmuş ve tasarım ivmesinden dolayı oluşacak kuvvetlere karşı dayanıklı olması gerekliliği anlatılmaktadır. 5.10.2 maddesinde ise asansörün deprem esnasında ana güç kaynağının kesilmesi durumunda ki davranışı anlatılmıştır. Kategori 2 ve 3 içinde yer alan asansörlerin enerji kesilse dahi en yakın kata kadar asansörü götürecek ve kabinde mahsur kalmayı önleyecek ek bir enerji kaynağına sahip olması şartı getirilmiştir. 5.10.3 maddesi Kategori 3 asansörleri için bir Sismik Dedektör sistemini ve çalışma özelliklerini belirtmektedir. Bu madde de ayrıntılı olarak sismik detektörlerin hassasiyetleri, reaksiyon zamanları, yeniden devreye alma şartları belirtilmiştir. 5.10.4 maddesinde ise sismik modda asansörün davranış şekli tanımlanmıştır. 6. Madde güvenlik gereklerinin ve koruyucu cihazların denetlenmesini, 7. Madde ise kullanıcı için bilgilendirmenin yapılması (kullanma kılavuzu) şartlarını anlatmaktadır. Bu maddelerde dikkat edilirse asansör kategorilerine göre şartlar tanımlanmıştır. İstenen bütün şartlar bütün kategoriler için geçerli değildir. Hangi şartların hangi kategori için gerekli olduğu her madde de ayrıca belirtilmiştir. Uygulamada buna dikkat etmek gerekir. Asansörün kategorisi de (ad) tasarım ivmesinin değerine göre belirlenmektedir. Tasarım ivmesi (ad) değeri bulunduktan sonra kategorilerin tespit edilmesi Ek A Tablo A.1 de belirtilmiştir.